Les et utdrag

«Av og til har bøker ein rikdom som smittar. Eg kjenner meg steinrik. [...] Dahle skriv fram ei nærmast gotisk historie om tilsynelatanda trivielle tilhøve, der rom etter rom opnar seg og ein frys på ryggen og lurer på kvar vi skal no.» Ingvild Bræin, Dag og Tid

Christine, ei seks år gammal jente, endrar gradvis åtferd. Ho blir taus, inneslutta og skyr andre barn. Ein dag begynner ho å snakke til ein imaginær leikekamerat. Ho kallar han for Tom.

Hos BUP blir foreldra fortalde at fantasivennen er eit positivt teikn, men dei er likevel urolege. Tom opptrer aggressivt og skremmande, og bestemmer stadig meir over Christine. Snart blir familien dregne mot ei verd tom for alt anna enn redsler.

Utdrag fra Tom. Den andre viljen:

April, 2029.

Ein familie på tre, familien Foss, hadde stansa framfor ei oversiktstavle med geometriske figurar som framstilte Haukeland universitetssjukehus i miniatyr. Kvart kompleks på tavla var representert med ein bokstav. Familien Foss var ein raud prikk midt på områdekartet:

Du er her.

Philip Foss såg til sida; bakom det to gonger to meter store skiltet, der det skulle vore ein bygning i slutta firkant, raga skjelettet av eit tårn.

Sjukehuset var ein anleggsplass.

– Det er umogleg å skjønne noko utifrå dette kartet, sa Philip irritert.

Camilla Foss greip handa til dottera og klemde lett. Den vesle barneneven var kald og gav ingen respons. Christine såg opp på mor si, tom i blikket. Camilla stirte på den raude sirkelen midt på tavla. Dei var her, men alt det andre var ikkje her lenger. Sjukehusområdet såg utbomba ut, nake, forblåse. Kvifor hadde ingen fortalt dei at alt var under ombygging? For Camilla var det umogleg å seie om dei legoaktige klossane i krateret var i ferd med å rivast eller reisast. Synet gav henne kjensla av ei verd mellombels ute av drift.

– Kom, vi går, sa Philip.

Camilla og Christine følgde etter langs gaffelgangstien som forgreina seg ut frå dei ruinliknande omgjevnadene. Den raude prikken frå tavla hang att på netthinna til Camilla, som om ho hadde stirt på sola og ein svak koronasilhuett tilslørte synsfeltet hennar.

Du finst, tenkte ho.

Du er her.

Sanna Sirnes, BUP-psykologen, heldt til i ei brakke saman med fire andre behandlarar. Philip plukka opp blå plastskotrekk frå ei korg ved inngangsdøra til brakka og delte ut. Camilla hekta trekket på sine eigne sko før ho bøygde seg ned og hjelpte Christine på med sine. Så opna Philip døra og vinka Camilla og Christine inn i brakkegangen. Camilla famla rundt etter lysbrytar på veggen, men det var ingen. Ho trekte pusten djupt. Det lukta betong, undergrunnsaktig, den mørklagde brakkegangen med eitt gjort om til ein klaustrofobisk perrong. I enden av gangen gjekk ei dør opp, og ut lente eit hovud seg, lik konduktøren på eit tog i ein underjordisk tunnel like før avgang, og gav seg til kjenne.

– Vi er Foss, sa Philip høgt.

– Kom inn, kom inn, lydde stemma der framme.

– De heldt til i sentrum før? sa Philip og vinka dei to andre med seg oppover gangen, skotrekka svisjande over linoleumen.

– Ja og nei. Vi var spreidde, det er riktig. Vi held på å samordne oss. No er vi her.

Det provisoriske kontoret til Sanna Sirnes hadde utsikt mot byggeplassen. Gjennom vindauget såg ein eit uferdig reisverk på ti etasjar, og gjennom dei vegglause etasjane såg ein foten av Ulriken.

Philip gestikulerte mot døra.

– Lyset er gått der ute.

Sanna Sirnes nikka smilande før ho vende blikket, lyst, skinnande, mot Christine.

– Det er berre arbeidarane som driv og arbeider der ute. Ingenting å bry seg om.

Christine sat og såg ned på føtene sine. Dei hang ein halv meter over golvet, og dei bevega seg ikkje. Sanna heldt fram:

– Er du mørkredd, Christine?

Ingen respons. Ei lang stille. Philip, forkava, lente seg fram.

– Fortel om draumane dine, jenta mi, fortel dama om draumane.

– Kva drøymer du, Christine? spurde Sanna undrande.

– Ho drøymer at det sit folk i treet utanfor soverommet hennar om natta.

Sanna Sirnes tok ikkje blikket frå Christine, sjølv om det var far hennar, lik ein overivrig buktalar, som førte ordet. Ho la hovudet på skakke og lét ei ny stille fylle det dunkle brakkekontoret.

– Vaksne, sa Philip, – ho seier det sit vaksne menneske i treet.

Det gjekk éi veke, to veker, tre veker. Christine vart kartlagt.

Ein dag ville Sanna Sirnes snakke om Tom. Philip og Camilla, åleine denne gongen, vart ukarakteristisk tause. Stilla i kontorbrakka syntest å forsterke fråværet av dottera, men også den ho var i ferd med å bli: ein sjuåring utan lyd.

Philip vrei seg på stolen. Han måtte vedkjenne, som han sa, at han personleg hadde vanskar med å snakke om Tom. Sanna sa ingenting, men nikka. Camilla fann denne påståelege stilla, inkludert si eiga, ubehageleg.

– Hugsar de når Tom dukka opp?

Camilla såg på mannen sin, han såg fjern ut.

– Vi føler vel eigentleg ikkje at «Tom» er relevant, sa Camilla og sette namnet i hermeteikn med peike- og langfingrar.

– Kan eg spørje kvifor?

– Vi skjønar ikkje kva som skal vere hensiktsmessig med å prate om ting som ikkje finst.

Sanna Sirnes nikka, gløtta bort på Philip, som lente seg fram i stolen med olbogane på knea.

– Du veit, Sanna, vi er enkle folk. Som alle andre foreldre ønskjer vi berre eit barn som tar for seg av verda, som blir glad og trist og overraska og sint og treng trøyst. Som lengtar og saknar og ¼ eg veit ikkje, som har behov. Vi er enkle folk. Vi spør ikkje om meir. Vi vil berre ha ein vanleg sjuåring, og ikkje ein ¼ ikkje ein ¼ ting.

Stemma til Philip fekk ein knekk. Sanna skauv Kleenex-boksen nærmare dei to.

I det fjerne, dumpe drønn frå byggeplassen.

Camilla såg ut vindauget. Ingen lét til å ane kva som var på ferde eller kva som kunne gjerast for å reversere denne forferdelege prosessen som fann stad inni sjuåringen hennar. Ein del av henne hadde mest lyst til å skrike, lengta nesten etter å miste fatninga, gi etter for eitt eller anna som kunne rive henne ut av denne lammande tilstanden her ho sat på eit kummerleg kontor i spesialisthelsetenesta, ein grå formiddag i april, og prøvde å halde gråten tilbake.

– Under åleinesamtalane mine med Christine er det berre «Tom» som har fått henne i tale, sa Sanna, hermeteiknet indikert med tonefallet.

Camilla såg fort på Sanna, ville ikkje sjå for lenge slik at ho følte seg tvinga til å spegle det håpefulle blikket hennar.

– Mutismen hennar er med andre ord selektiv. Ho kan snakke, som de rapporterer, men det er situasjonsavhengig. Christine følgjer resonnement og svarar adekvat på spørsmål, men berre når «Tom» er sparring-partner, så å seie. Så ho har trekt seg inn i skalet sitt, det har ho, litt som ei skjelpadde. Jobben min, og dykkar, er å hente henne ut igjen, og det skal vi gjere på lempeleg vis. Difor trur eg det kan vere ein god idé å gjere det på Christines premiss.

– Noko skjedde då Christine fylte sju, sa Philip bestemt. Han hadde rista sårbarheita av seg.

– Når er Christine fødd igjen?

– 13. januar 2022.

Sanna såg tenksamt til sida for å signalisere at ho rekna i hovudet.

– Så … dette «noko» skjedde for cirka fire månader sidan.

– Ja, det var akkurat som ho ikkje tolte det. Å bli sju. Plutseleg mista ho interesse for alt. Til og med nettbrettet interesserte henne ikkje lenger. Ho vart liksom heilt … flat.

Sanna nikka.

– Ja, og så fann vi denne kniven inni skapet hennar. Ein filetkniv. Og ein stinkande ullfrakk som ho hadde krølla saman til ein ball og gøymt inst i klesskapet.

– Det må ha vore eit ubehageleg funn?

– Ja og nei. Ho må jo ha funne det ute ein stad. Det var jo ikkje våre ting.

– Vart de redde?

– Vi konfronterte henne, men då hadde ho jo allereie slutta å snakke, meir eller mindre. Men redd? Eg har aldri vore redd for at ho skulle stikke meg eller noko …

Philip lo nervøst og såg raskt på Camilla.

– Ei stund var Camilla redd for at det faktisk budde nokon inni skapet!

– No må du gi deg, Philip …

Camilla såg oppgitt på Sanna, som smilte diplomatisk, eit smil som anerkjende Philips forsøk på å tø opp stemninga og samtidig ivaretok hennar eigen manglande respons.

– Og så tok de henne ut av skulen.

– Ja, i mars.

– Og korleis fungerer det med heimeundervisning?

– Bra. Christine er pliktoppfyllande og flink, sånn sett. Tar ting fort og gjer det ho skal.

Stille.

– Ho går jo enno berre i første klasse, la Philip til.

Sanna nikka.

– Eg veit du er skeptisk til sånt, men vi var nøydde til å gjere noko. Lærarane begynte å reagere, klassekameratane. Vi held henne heime berre dei tre dagane eg har heimekontor.

Sanna nikka og skribla i notatboka si.

– Noko gjekk sund inni henne då ho fylte sju, det er mi overtyding, gjentok Philip.

– Og så dukka «Tom» opp, sa Sanna.

Camilla lukka auga. Inni henne voks raseriet, mot hjelpeapparatet, mot verda, mot Christine sjølv. Ho var livredd for dottera, og samtidig rasande på henne. Ho kunne snakke, men valde å teie. Tvinga alle til å kommunisere med henne via ein fantasivenn, som om ho hadde gått seg vill inni si eiga liksomverd og trong eit medium til å formidle beskjedar til henne frå den andre sida.

Camilla følte seg overfallen av sine eigne tankar, håpefulle som anklagande, dei kom alle frå same plass, liksom veltande ut av eit svart ingenting inni henne.

– Vi vil jo helst at Christine skal leve i den verkelege verda og få verkelege venner, sa ho med ustø stemme og såg inntrengjande på kvinna som heldt på å utreie dottera hennar. Ein irrasjonell del av henne frykta at psykologen på eit eller anna vis hadde registrert dei kaotiske tankane som fór gjennom henne for litt sidan.

– Vår oppleving, Sanna, sa Philip, – er at Christine er i ferd med å forsvinne inn i ei parallell verd. Om vi skal framelske «Tom», så skyv vi ho endå lenger inn i denne verda. Er du med?

Camilla la handa på kneet til Philip. Han tagde, og ho heldt fram:

– Faktisk, til å begynne med fann vi Christines usynlege venn fortrøystingsfull. Plutseleg, du kan jo tenkje deg, plutseleg begynte ho å prate igjen! Vi sa god natt til «Tom» når ho la seg, vi dekte på til «Tom» til middag. Vi ¼ eg veit ikkje, vi lét han sove i senga vår. Etter kvart gjekk det opp for oss, og eg veit dette høyrest dumt ut, men etter kvart gjekk det opp for oss at maktbalansen i forholdet deira var skeivt. Og jo da, «Tom» finst ikkje … Men kven vil vel at barnet sitt skal ha venner, ekte eller ikkje, som er slemme?

Camilla var andpusten og paff over si eiga spontane utlegging. Ho prøvde å tyde ansiktet til Sanna. Medkjensle? Hovmod? Det var eit vanskeleg fjes å avlese. Camilla hadde alltid følt at hennar eige ansikt var altfor tilgjengeleg, liksom vidope for tolking, som om kven som helst kunne kaste eit blikk på henne og umiddelbart forstå korleis ho hadde det. Ho skulle gjerne hatt Sannas ansikt, eit nøytralt oppsyn der ikkje kvar minste sinnsstemning avteikna seg i myriadane av bitte små musklar like under huda.

– Eg forstår, sa Sanna og la hovudet på skakke, – eg forstår dykk så godt.

– Takk, sa Camilla usikkert og såg på Philip. Han hadde lagt armane i kors og senka haka mot brystet. Ansiktet, armane, heile han fekk ho av ein eller annan grunn til å sjå for seg eit fjøs i skumringa, dyr som har falle til ro, varme kroppar innestengde i ein kald heim.

– Eg forstår dykk, men samtidig, og no tenkjer eg høgt, men eg vurderer ein fantasivenn som eit positivt teikn oppi det heile. Det er ikkje uvanleg at ungar speglar kjensler, gode som vonde, via rollespel. På mange vis kan Tom vere nøkkelen til å bli klok på det som vi først frykta var ein organisk regresjon. Den arbeidshypotesen, og igjen, no tenkjer eg høgt her, har eg gått meir eller mindre bort ifrå. Eg trur tvert imot at dottera dykkar er i ferd med å utvikle sitt emosjonelle register, og eg trur Tom kan fungere som eit slags barometer for korleis Christine eigentleg har det. Kva tenkjer de om det?

Philip slo ut med armane og såg seg opprådd rundt i rommet.

– Ho har det forjævlig, Sanna. Du treng ikkje eit barometer for å forstå at ho har det forjævlig. Det kona mi på litt omstendeleg vis prøver å formidle, er at «Tom» er eit uhyre. Den vesle jenta vår har vorte bestevenn med monsteret under senga. Vil vi at ho skal flytte ned dit, under senga si? Det er dét spørsmålet vi må stille oss. Du skal hugse på at det ikkje er mange månadene sidan Christine var ei velfungerande jente, tilgjengeleg, glad. Ein gledesspreiar. Det er det barnet vi vil ha tilbake, ikkje ein kua unge som kryp for eit usynleg monster.

– Det er sant, skaut Camilla inn, – Christine har fleire gonger gitt uttrykk for at «Tom» kan framtre aggressiv og skremmande.

Sanna Sirnes trekte pusten.

– Har Christine fortalt at Tom bur under senga hennar?

Philip rista på hovudet, avkreftande og oppgitt om kvarandre.

– Christines fantasivenn bur ingen plass, Sanna, for han finst ikkje.

– Er dette relevant? spurde Camilla og såg vekselvis på mannen sin og Sanna Sirnes.

– La meg spørje på ein annan måte: Kor oppheld Christine seg mest om dagane?

– Under dyna, sukka Philip. Camilla la ei hastig hand på kneet hans.

– Eller så går ho ned i kjellaren.

– Veit de kvifor?

– Fordi det ikkje er vindauge der? sa Camilla og følte seg observant.

– Fordi Tom bur der.